Jak i czy w ogóle możliwe jest legalne wykorzystanie cudzego utworu bez zgody twórcy? Owszem, jest możliwe, ALE tylko w wyjątkowych sytuacjach. W wyjątkowych – bo zasadą jest to, że przed użyciem cudzego utworu należy uzyskać zgodę jego autora. Jednym z takich wyjątków jest prawo cytatu.

Kiedy wolno używać cudzych utworów

Przypadki, w których dopuszczalne jest wykorzystanie cudzego utworu bez zgody autora wymienione są w kilku przepisach.

Warto zacząć od art. 23 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który definiuje zakres tzw. dozwolonego użytku osobistego. To dzięki temu przepisowi nie potrzebujemy zgody autora, żeby np. skopiować należący do nas egzemplarz książki. Albo żeby tworzyć śpiewniki, czy przerysowywać postaci kreskówek. Albo żeby robić grafiki lub arty do naszego portfolio, które pokażemy deweloperowi ulubionych gier wideo. Ale uwaga, bo możemy tak długo jak robimy to tylko na nasz prywatny użytek.

Dzisiaj skupimy się jednak na art. 27 ustawy o prawie autorskim, który odnosi się do najbardziej „klasycznego” przypadku używania cudzego utworu w obrocie komercyjnym, tj. do cytowania utworu. Ilekroć mowa jest o cytowaniu utworu, powinniśmy rozumieć przez to dozwolone przez ustawę wykorzystanie cudzego utworu.

Jak prawidłowo użyć prawo cytatu

Jak już wspomnieliśmy wyżej, wykorzystanie utworu bez zgody autora to sytuacja wyjątkowa. Nie można cytować utworu, jeśli nie jest to robione w celu wyjaśniania, polemiki, analizy krytycznej lub naukowej, nauczania lub gdy nie jest to uzasadnione prawami gatunku twórczości. Tymczasem z naszego doświadczenia wynika, że prawo cytatu jest często nadużywane.

Takie utwory jak zdjęcia czy utwory plastyczne mogą być przytaczane w całości w zakresie, w jakim jest to uzasadnione celami cytatu. Pod warunkiem, że były wcześniej rozpowszechnione. Generalnie nie można zatem dowolnie wykorzystywać zdjęć, które nigdy wcześniej nie zostały opublikowane przez autora (albo inną, upoważnioną do tego osobę).

Przy posługiwaniu się cytatem należy również pamiętać o obowiązku należytego oznaczana cytowanych utworów poprzez wskazanie:

1. Twórcy (np. imię i nazwisko, pseudonim)
2. Źródła cytatu (np. nazwa albumu, zbioru utworów, np. „prywatne zbiory Adama Nowaka”)
3. Podania informacji o tym w jakim stopniu utwór został zapożyczony – pamiętajmy bowiem, że w większości przypadków utwory będą przytaczane jedynie we fragmencie (np. fragment, kadr z filmu – a w przypadku zdjęć będzie to zwykle całość, więc nie trzeba podawać tej informacji).

Informacje wskazujące na osobę autora, źródło i stopień zapożyczenia muszą znaleźć się w sąsiedztwie cytowanego utworu. Nie ma tu jednoznacznych reguł. Nie wystarczy jednak umieścić ich w spisie na końcu publikacji, chyba że nie pozwala na to gatunek, czy też charakter utworu. Przykładowo, oczywistym jest, że gdy wykorzystujemy utwór muzyczny w filmie fabularnym, informacje o autorach i producencie zostaną umieszczone dopiero w napisach końcowych.

Do uzasadnionych przykładów cytowania utworów należą na przykład takie sytuacje:

• wykorzystanie fotografii obrazów artysty, którego twórczość jest tematem książki, w tej książce;
• wykorzystanie fotografii obrazującej wydarzenia, o których mowa jest w publikacji.

Uważaj z cytatem na okładce

Trzeba też pamiętać, że nie może dojść do sytuacji, w której cytowany utwór stanowić będzie zdecydowanie największą część pracy, w której zostaje wykorzystany. Będzie tak gdy wkład twórczy osoby cytującej będzie niewielki w porównaniu do cytowanych utworów. Cytat musi być połączony z własną twórczością cytującego. W przeciwnym razie mamy do czynienia z żerowaniem na cudzej twórczości, z nadużyciem prawa, a niekiedy wręcz z plagiatem.

Nie można też „cytować” utworu jedynie dla uatrakcyjnienia przekazu. Cytat musi stanowić rolę podrzędną w stosunku do całej publikacji. Duże zdjęcie na okładce w ramach prawa cytatu? Raczej nie polecamy! Podobnie z okraszaniem postów publikowanych w internecie kadrami ze znanych filmów lub seriali. Jeśli tematyka Twojego materiału dość luźno unosi się obok kultowego serialu, to też nie warto ryzykować.

Co to znaczy, że cytowany utwór musi być rozpowszechniony?

Jedynie utwór uprzednio rozpowszechniony może być cytowany. Tylko w takiej sytuacji zadziałać może magiczne prawo cytatu. Za rozpowszechniony utwór uważa się taki utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie.

Jeżeli utwór nie był dotychczas rozpowszechniony, to aby móc go zacytować, musimy uzyskać zgodę autora.

W tym kontekście chronione jest prawo autora do decydowania o pierwszym rozpowszechnieniu utworu. Ochronie podlega również prywatność osób, z którymi może być związany cytowany utwór – np. prywatny list, prywatne zdjęcie.

Jak długo trwają prawa autorskie

W powszechnym obiegu utrwaliło się kilka mitów na temat tego, jak długo prawa autorskie przysługują autorowi. Wbrew obiegowym opiniom, okres trwania praw autorskich nie kończy się wraz ze śmiercią autora. Nie jest też uzależniony od daty wykonania zdjęcia.

Termin ten przewidziany jest w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Może on być liczony inaczej w zależności od tego, czy mamy do czynienia z filmem czy też innym utworem.

Przykładowo, ustawa przewiduje, że ochrona fotografii będącej utworem wygasa w terminie 70 lat od daty śmierci autora. Uwaga jednak, bo nie każde zdjęcie będzie zasługiwało na miano utworu, o czym napiszemy w przyszłości. Natomiast w przypadku filmów ten sam termin liczony jest od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego. Jest to więc okres bardzo długi.

Błędem jest więc automatyczne uznawanie, że wszystkie zdjęcia wykonane przed 70 laty od dnia dzisiejszego można dowolnie i w dodatku bezpłatnie wykorzystywać. Szczególnie do celów komercyjnych.

Należy również pamiętać, że 70-letni okres ochronny odnosi się jedynie do majątkowych praw autorskich. Autorowi zawsze przysługują osobiste prawa autorskie. Są one niezbywalne i nie wygasają wraz z upływem wspomnianego wyżej okresu. A to właśnie osobiste prawa autorskie uprawniają autora m.in. do żądania, aby oznaczano go jako autora danego utworu. W związku z tym przy cytowaniu utworu należy wskazać jego autora i źródło pochodzenia. Niezależnie od tego, ile czasu minęło od powstania danego utworu.

Jak cytować zdjęcia na licencji otwartej

Takie same reguły jeśli chodzi o prawo cytatu co do zasady odnoszą się również do wykorzystywania zdjęć udostępnianych na licencji otwartej. Utwory udostępniane na takiej licencji można m.in. pobrać z bazy danych wyspecjalizowanych serwisów. Warto też pamiętać o pobraniu instrukcji, w jaki sposób ich autor chce być oznaczany przy cytowaniu. Z instrukcji należy oczywiście skorzystać.

Tego typu serwisami jest np. WikiCommon czy Unsplash. Przed skorzystaniem z tego typu serwisów warto zapoznać się z ich regulaminami. Pisaliśmy już o tym w poprzednim poście.